भाषा जोगिए, जोगिन्छ प्रकृति

एहसान मसुद
पाकिस्तानको कराँचीबाट उर्दू भाषामा प्रकाशित हुने "ग्लोबल साइन्स" नामक मासिक पत्रिकाले विज्ञान जगत्को समाचार र टिप्पणी प्रकाशित गर्छ। आफ्नै भाषामा भएकाले पाकिस्तानका जनता विशेषतः महँगा किताब र पत्रिका किन्न नसक्ने विद्यार्थीबीच यो निकै लोकप्रिय छ।
"ग्लोबल साइन्स" को अहिलेको अंक "वायोटेक्नोलोजिक" को विकासका विषयमा विशेषाङ्‌क निकालेको छ। तर दुर्भाग्य के भने यो अंक (प्रायःमा यस्तै हुन्छ) का हरेक पानामा कि त अंग्रेजी शब्द छन् वा अंग्रेजीबाट उर्दूमा अनुवाद गरेका शब्दहरू।
यसका पछाडि थुप्रै कारणहरू छन्। अहिले भइरहेको वैज्ञानिक अनुसन्धानका अधिकांश प्रतिवेदन मुख्यतः अंग्रेजी भाषामा संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपेली मुलुकहरूका विशेषज्ञता प्राप्त "जर्नल" हरूमा प्रकाशित हुन्छन्। र, जबसम्म विश्वका अन्य भागका वैज्ञानिकले अनुन्धान र आविष्कारमा अझै बढी नेतृत्व लिँदैनन् तबसम्म उर्दूलगायतका भाषाले अंग्रेजीका "जीन" "वायोलोजिकल", "स्टेरोइड्स", जस्ता शब्दहरू "सापटी" लिने क्रम चलिनै रहने छ।
धेरैजसो भाषाले भने अंग्रेजी फ्रेन्च वा अन्य भाषाका शब्दलाई प्रयोग नगर्नका लागि ती भाषाबाट शब्दहरूको आफ्नै शब्द बनाउँछन्। अंग्रेजी शब्द प्रयोग गर्ने वा तिनको आफ्नै शब्दमा अनुवाद गर्ने भन्ने असहज स्थिति छ। "ग्लोबल साइन्स" का प्रधान सम्पादक अलिम अममदको भनाइमा उनका पाठकहरूले अनुसन्धानलाई आफ्नै भविष्य बनाउने हो भने उनीहरूले अंग्रेजी भाषाका वैज्ञानिक शब्दावलीको ज्ञान राख्नै पर्छ। उनको भनाइमा पाठकहरूले धेरैभन्दा धेरै यस्ता शब्द जाने भने तिनले आत्मविश्वासका साथ विश्व र मुलुकको विज्ञानमा योगदान दिन सक्छन्।
तर "ग्लोबल साइन्स" मा अंग्रेजीका शब्दहरूको मात्रा हेर्ने हो भने भाषाप्रेमी सबैलाई चिन्तित बनाउँछ। यो क्रम जारी रहने हो भने विश्वका दस ठूला भाषाबाहेकका अन्य भाषाहरू ती ठूला भाषामा समाहित हुँदै जाने सम्भावना बढ्न सक्छ।
वास्तवमा विश्वका भाषाहरूको क्षयीकरण वा लोप हुने खतरामा छ। युनेस्कोले निकालेको लोप हुने खतरामा रहेका विश्वका भाषामध्ये विश्वमा बोलिने ७ हजारभन्दा बढी भाषाहरू आधाभन्दा बढी लोप हुने क्रममा छन्। ५ हजार भाषा त १ लाखभन्दा कम मानिसमा मात्र सीमित छ भने झन्डै १ हजार ५ सय भाषा त १ हजार (ती पनि बूढाबूढी) को जनसंख्यामा मात्र सीमित छ।
के यो विज्ञानका लागि समस्या हो त? धेरैजसोको तर्कमा विज्ञान भनेको विश्वलाई बुझ्ने विश्वव्यापी उपाय हो र "जीन भनेको के हो" वा किन हाम्रो जलवायु परिवर्तन भइरहेको छ" जस्ता प्रश्नको उत्तर अंग्रेजी बोल्नेले होस् वा उर्दू बोल्नेले, एउटै दिन्छ।
यस्ता ठूला प्रश्न वा उत्तरका मामिलामा माथिको तर्क सत्य हुनसक्छ। तर संसारमा यस्ता धेरै प्रश्नहरू छन् जसको व्यवहारिक, सामाजिक र वैज्ञानिक समाधान स्थानीय रैथाने भाषामा मात्र पाइन्छ। र, तिनै उत्तर आवश्यक हुन्छन्, वातावरणको संरक्षण अनि दिगो विकासका लागि।
यसै सन्दर्भमा सन् २००६ को मार्च २० देखि ३१ तारिखसम्म सन् १९९३ डिसेम्बरदेखि कार्यान्वयनमा आइसकेको जैविक विविधतासम्बन्धी राष्ट्रसंघीय महासन्धिका पक्ष राष्ट्रहरूको आठौं बैठक ब्राजिलको कुरिटिवामा सकिएको छ। यो महासन्धि र अन्य परिभाषाअनुसार अंग्रेजीमा वायोलोजिकल डाइभर्सिटी वा वायोडाइभर्सिटी भनिने जैविक विविधता भनेको सम्पूर्ण जीवित वस्तुहरूको एकीकृत र समग्र रूप हो। तर मानव इतिहासको अहिलेको युगमा हामी अपत्यारिलो दरमा जैविक विविधता गुमाउँदैछौं। विगत ५ सय वर्षको अवधिमा ६ करोड ५० लाख वर्ष अगाडिको "सामूहिक लोप" को अवस्थामा हराएका भन्दा बढी जीवजन्तु लोप भइसकेका छन्। ६ करोड ५० लाख वर्षअगाडिको सामूहिक लोपको अवस्थापछि एउटा ध्रुमकेतु पृथ्वीमा ठोक्किएर फेरि अर्को विनाश गरेको विश्वास गरिन्छ। जसबाट यो धर्तीमा एकदमै कम जीव वनस्पति बाँकी भए र तिनको आधारमा अहिले पृथ्वीको जीवन चलिरहेको छ। र, आज औद्योगिकीकरण, पेट्रोलियम पदार्थ र कथित आधुनिक खेती प्रणालीका कारण फेरि एकपटक हामी नयाँ सामूहिक लोपको अवस्था निम्त्याउँदैछौं।
सम्पन्न जैविक विविधताको मूल्य केवल सौन्दर्यमा मात्र सीमित छैन। यो आज हामीले सित्तैमा पाएको जस्तो गरेका अनेकन प्राकृतिक सेवाहरूको स्रोत हो। स्वच्छ पानी, हावा, उब्जाउ भूमिजस्ता प्राकृतिक सेवालाई हामीले निःशुल्क माने पनि ती जैविक विविधताको सम्पन्नतामा भर पर्छन्।
जैविक विविधताको घट्दो क्रमको भयानकतालाई विचार गरेर नै महासन्धिका पक्ष राष्ट्रहरूले एउटा महत्त्वाकांक्षी योजना प्रस्तुत गरेका छन्, त्यो हो सन् २०१० सम्ममा लोप हुन लागेका प्रजातिको लोपोन्मुख दर कम गर्ने। यो लक्ष्य पूरा गर्नका लागि वास्तवमै कठिन मेहनत गर्नुपर्छ। त्यो पूरा गर्न आउँदो ४ वर्षभित्र कम्तीमा पनि पेटो्रलियम पदार्थजस्ता प्रदूषक इन्धनको कम प्रयोग, रासायनिक पदार्थमुक्त खेती, वन विनाशमा कमी, अत्यधिक मात्रामा गरिने माछा मार्ने काममा कमीजस्ता काम गर्न आवश्यक छ।
यी काम गर्न उपयुक्त नीति, संयोजन र कार्यान्वयनका चरणमा निकै धेरै मेहनत गर्न आवश्यक छ। यी काम हामीले सम्पन्न गर्नमा अर्को एउटा गम्भीर चुनौती पनि अगाडि उभिएको छ। वास्तवमा हामीले ती प्रजातिको रक्षा गर्नका लागि ती छन्/छैनन् भनेर थाहा पाउनुपर्छ तर यो पृथ्वीमा कति र कस्ताखाले प्रजातिको वास छ भन्ने हामीलाई थाहा छैन। जीवशास्त्रीहरूले आजसम्म पृथ्वीमा १७ लाख ५० हजार प्रजातिको अभिलेख राखेका छन् तर वास्तविक संख्या २ करोडभन्दा बढी हुनसक्ने उनीहरूकै अनुमान छ।
ती जीवशास्त्रीले अभिलेख नराखेका बाहेक पनि केही प्रजातिबारेमा सूचना उपलब्ध छ। क्यानडाको म्याकगिल विश्वविद्यालयकी क्याथरिन पोटमिन र मोरोक्कोको नेसनल इन्स्टिच्युट फर रिसर्च इन एग्रोनोमीकी फातिना नसिफको अथक प्रयासबाट आज हामी अफ्रिका, एसिया, दक्षिण अमेरिका र प्रशान्त महासागरीय क्षेत्रका आदिवासी जनजातिले सताब्दीऔंदेखि प्रयोग र पहिचान गरेका अनेकन प्रजातिबारेमा अभिलेख राखिएको छ।
यहाँ नै देखिन्छ, जैविक विविधता र भाषाको सम्बन्धको महत्त्व, यस्ता धेरै आदिवासी। जनजातिका समुदाय छन् जो जैविक विविधताका ज्ञानका बारेमा असाध्यै धनी छन् तर उनीहरूको भाषा भने लोपोन्मुख छ। तिनका भाषा हराए त्यो ज्ञान पनि हराउँछ र त्यो ज्ञान हराए ती जैविक विविधता पनि हराउँछ। "सेरिङ अ वर्ल्ड अफ डिभरेन्सः द अर्थस् लिङगुस्टिक, कल्चरल एन्ड वायोलोजिकल डाइभर्सिटी (२००३)" नामक युनेस्कोले प्रकाशित गरेको एक पुस्तकका अनुसार जुन क्षेत्र जैविक विविधतामा जति धनी छ, त्यो क्षेत्र त्यति अनुपातमा धेरै भाषा बोलिन्छन्। उदाहरणकै लागि विश्वका कुल भाषामध्ये एक चौथाई भाषा पपुवा न्यूगिनी र इन्डोनेसियामा बोलिन्छ र यी दुवै देश जैविक विविधतामा धनी विश्वका १२ मुलुकमध्येमा पर्छन्।
यस्तै काममा संलग्न अर्को संस्था हो रिगोवेत्रा मेन्चु तुम फाउन्डेसन। यो संस्था सन् १९९२ मा नोबेल शान्ति पुरस्कारबाट सम्मानित मानव अधिकारकर्मी तथा ग्वाटेमालाको आदिवासी क्वीचे (माया) समुदायकी सदस्य रिगोवेत्रा मेन्चु भन्छिन् "यो संयोगजस्तो देखिएपछि संयोग भने होइन, जैविक विविधताको अत्यन्त धनी क्षेत्रमा आदिवासीहरू बस्छन् र आजको विश्वको जटिल जीवन पनि आदिवासीहरूले पत्ता लगाएका प्रविधिमा आधारित छ।"
मेन्चुको भनाइमा सत्यता छ। र, त्यही सत्यलाई मान्ने हो भने आदिवासी जनजातिको भाषा र संस्कृतिको जगेर्ना गर्नैपर्छ। यदि त्यसो गर्न सकिएन भने हाम्रो साझा भविष्यका लागि समेत आवश्यक उनीहरूसँग रहेको ज्ञान र जीवनदायी स्रोतहरू उनीहरूको भाषासँगै मर्छ।
एहसान मसुद, पाकिस्तानको "द गेटवे ट्रस्ट" का निर्देशक हुन्।
जेठ २०६३ हाकाहाकी
अनुवादः राजेश घिमिरे