तात्तिँदो पृथ्वी

गरिब नै मर्कामा
सशस्त्र द्वन्द्वकाकारण आफ्नै देशमै बाँच्न मुश्किल भइरहेको बेलामा कुनै वातावरणवादीले आएर "पृथ्वी तात्दैछ" भन्यो भने उसले पाउने जवाफ "मलाई के मतलव" भन्ने नै आउँछ। प्रकृतिका संरक्षणमा लागेकाले राम्ररी कमाउन नभएर खान–लाउनसमेत नपाउनेलाई "विश्वव्यापी उष्णीकरण" वा "ग्लोबल वार्मिङ" कै कुरा गर्‍यो भने पनि जवाफ उस्तै आउँछ।
तर वास्तवमा पृथ्वीको वातावरण तात्नु वा विश्वव्यापी उष्णीकरण हुनुको सबैभन्दा ठूलो असर गरिबकै थाप्लामा पर्छ। यसको प्रत्यक्ष असर वातावरणमा परे पनि अप्रत्यक्ष असरको मार भने आर्थिक, सामाजिक, साँस्कृतिकलगायत सबै क्षेत्रमा पर्छ। र, त्यसको पहिलो असर भने हामी गरिबहरुमा नै पर्छ।
वास्तवमा मान्छेले आफ्ना कामबाट पृथ्वीको मौसमजस्तो विशाल र जटिल कुरालाई समेत असर पर्न सक्छ भन्ने सायद नै सोचेका थिए होलान् ! तर अहिले आएर यो एउटा ठूलो समस्याको रूपमा देखापरेको छ।
विश्वव्यापी उष्णीकरणले हाम्रो स्वास्थ्यका साथै अर्थतन्त्र, प्राकृतिक सम्पदा र हाम्रा आगामी पुस्ताहरूलाई समेत खतरामा पारिरहेको छ। यो समस्यामा पृथ्वीका सबै मानिस एक भएर अगाडि बढ्नुपर्छ।
त्यसअगाडि हामीजस्ता साधारण जनताले मौसम परिवर्तन र त्यसबाट आइलाग्ने खतराका बारेमा बुझ्नुपर्छ। युरोपेली युनियनले हरितगृह रोग सम्बन्धित कार्वन डाइअक्साइड र अरु ग्यासहरूको निष्काशन तोकिएको मापदण्डभित्र राख्न आउँदो जनवरीदेखि अनिवार्य गर्ने भएका छन्। उनीहरूले बजार संयन्त्रअन्तर्गत कार्वन निष्काशनमा किनबेच अधिकार लागू गर्ने भएका छन्। अब रुसले पनि यसै वर्षको अन्त्यसम्ममा क्योटो प्रोटोकललाई अनुमोदन गर्नसक्छ। बेलायतले सन् २०५० भित्र आफ्नो प्रदूषण निष्काशनलाई ६० प्रतिशत कम गर्ने प्रतिबद्धता जाहेर गरेको छ। यहाँ बुझ्नुपर्ने कुरा के छ भने पृथ्वीका मानिसले आफ्नो गतिविधिलाई सुधार्न एक वर्षकै ढिलाइ गरे भने पनि निकै कहालीलाग्दो स्थिति सिर्जना हुनसक्छ। सबै वैज्ञानिकहरू पृथ्वीको तापक्रम बढ्दै जाने कुरामा विश्वस्त छन्। मतभिन्नता केवल कति मात्रामा बढ्दै जाने हो भन्नेमा मात्र छ। मौसम परिवर्तनले एक्कासि अति डरलाग्दो स्वरूप पनि लिनसक्छ। मौसम परिवर्तन रोक्न हामीले आफ्नो गतिविधि सुधार गर्ने क्रममा अरु फाइदाहरू पनि पाउँछौं। हरितगृह ग्यासको निष्काशन कम गर्नु भनेको पेट्रोलियम पदार्थको कम उपयोग गर्नु हो। त्यस्तै हामीले गाडी र उद्योगहरूमा ऊर्जा कम प्रयोग गर्ने वा नवीकरणीय ऊर्जा प्रयोग गर्ने खालको प्रविधि लगाउन सक्छौं। जसले गर्दा प्रदूषण घट्छ। यी सबैले पैसा बचाउनुको साथै सिर्जनशील प्रविधिको विकास हुन्छ। अहिले विश्वभरि नै प्रदूषक निष्काशन रोक लगाए तापनि एक दशकभित्र पृथ्वीको तापक्रम अझ केही मात्रामा बढ्ने वैज्ञानिकहरूको विश्वास छ। यसले कृषिको उत्पादकत्वमा ह्रास आउने, समुद्री सतह बढ्ने र मौसममा परिवर्तन ल्याउने असरहरू देखाउने छ।
विश्वव्यापी उष्णीकरणविरुद्ध लड्न नयाँ नीतिनियम लागू गर्नुपर्ने कुरामा सबैको एकमत छ। ती नीतिनियमले अनिवार्य रूपमा कार्वनको निष्काशनमा कमी गर्नुपर्ने अथवा त्यसअनुसार कर तिर्नुपर्ने र विश्वभर कार्वन निष्काशनको अधिकार किनबेच गर्न पाउनेजस्ता कुरालाई समेट्नुपर्छ। यसअन्तर्गत कुनै कम्पनीले केही प्रतिशत आफ्नो प्रदूषण घटाउनुपर्ने हुन्छ। यसका लागि कम्पनी आफैंले ऊर्जा वचत गर्ने प्रविधि अथवा पेट्रोलियम पदार्थको विकल्प प्रयोग गर्नसक्छ। अथवा कम्पनीले अरु कुनै कम्पनी जसले चाहिनेभन्दा बढी प्रदूषण घटाएको छ, त्यससँग बाँकी प्रदूषणको प्रतिशत खरिद गर्नसक्छ।
रुख बिरुवा रोप्न र कार्वन कम प्रयोग गर्ने प्रविधिको लगानीका निम्ति ऋणको व्यवस्थासमेत गरिएको हुन्छ। यस प्रावधानअन्तर्गत घटाउनेले निकै फाइदा पाउने देखिन्छ।

चुनौती
आइपर्ने खतरादेखि सावधान भई त्यसको समाधानका लागि काम सुरु गर्नु नै ठूलो कुरा हो। तर दुःखको कुरा के हो भने जुन अनुपातमा काम हुनुपर्ने हो त्यो भइरहेको छैन। अहिले औंलामा गन्न मिल्ने देशहरूले मात्र क्रियाशील हुने हो भने कार्वन डाइअक्साइडको मात्रा वातावरणमा चाहिए पनि घटाउन सकिन्न। विकासोन्मुख देशहरूको कारणले केवल एक तिहाई हरितगृह ग्यासको निष्काशन हुन्छ। तर यसको मात्रा अबको सय वर्षभित्र निकै बढ्ने सम्भावना देखिएको छ। त्यसैले अहिले अन्तर्राष्ट्रिय तवरमा नयाँ कुरा उठेको छ। त्यो के भने पहिले औद्योगिक राष्ट्रहरू प्रदूषण घटाउन गम्भीर भएको प्रष्ट पार्ने र त्यसपछि विकासोन्मुख देशहरूलाई नयाँ प्रविधि अपनाउनमा सहयोग गर्ने।
अहिले सबै जना पृथ्वीको तापक्रम दुई डिग्रीभन्दा बढ्न नदिने प्रयासमा छन्। यसमा सफल रहनका लागि कार्वन डाइअक्साइडको मात्रा वायुमण्डलमा ५५० पीपीएमभन्दा कम हुनुपर्छ। यसका लागि प्रतिव्यक्ति प्रदूषण आधा घटाएमात्र सफलता हासिल गर्न सकिन्छ।
विश्वव्यापी उष्णीकरणको विषयमा अहिले कुनै पनि कुरा किटान गरेर भन्न सकिन्ने अवस्था छैन। कसैलाई पनि यसको परिमाण र परिणाम यहि हुन्छ भन्ने थाहा छैन। कति तात्न सक्छ? कुन क्षेत्र बढी प्रभावित हुन्छ? सुख्खा वा बाढी कुन बढी हुन्छ। यी सबको उत्तर अहिले दिन सक्ने स्थिति छैन। अहिले सोचिएको भन्दा बेग्लै किसिमको परिणाम पनि आउन सक्छ।

कसरी तात्छ त पृथ्वी
यो प्रक्रिया हामीले तरकारी वा फूल लगाउनका लागि प्रयोग गर्ने हरितगृह (प्लास्टिकको घर) को जस्तै हुन्छ। कार्वन डाइअक्साइड र अरु केही ग्यास मिलेर हरितगृहको छानाजस्तै काम गर्छ। त्यसैले गर्दा सूर्यबाट आउने किरणहरू सजिलैसित पृथ्वीमा आउँछन् तर बाहिर जान पाउँदैनन्। यसैकारण पृथ्वीको तापक्रम बढ्न जान्छ। यी ग्यास पूरै बेफाइदाजनक पनि छैनन् किनकि यी ग्यास नहुँदो हो त पृथ्वीमा सबै चिज माइनस १७ डिग्रीको चिसोमा जम्ने थिए।
तर वायुमण्डल निकै नै जटिल छ। यदि हरितगृह ग्यासहरूको मात्रा बढेमा आकाशमा बादल बढी लाग्न सक्छ र कार्वन डाइअक्साइडबाट बढ्ने तापक्रमलाई रोक्न सक्छ। तर मौसम परिवर्तन यसै किसिमले हुन्छ भन्न कठिन छ। जे भए तापनि मौसम परिवर्तन भइरहेको छ। बितेको सय वर्षमा पृथ्वीको तापक्रम ०.६ डिग्रीले बढेको छ। यसका कोशी–काली, हिमनदी सन् १९७८ को तुलनामा ४० गुना चाँडो, २०० मिटर प्रतिवर्षको अनुपातमा घटिरहेको छ। यसरी बिलाइरहेका अरु सयौं हिमनदीहरू छन्। आर्कटिक महासागर र ग्रीनल्यान्डबाट हिउँहरू हराउन थालेका छन्। सयभन्दा बढी प्रजातिका जन्तु चिसो क्षेत्रतर्फ सरेको भेटिएको छ। हरेक एक डिग्री तापक्रम बढेको खण्डमा १० प्रतिशत गहुँको उत्पादकत्वमा ह्रास आउने गरेको छ।
पृथ्वीको इतिहासमा अकस्मात मौसम परिवर्तन भएको धेरैपटक पाइएको छ। अहिले बढिरहेको हरितगृह ग्यासले पनि यस्तै एक्कासि विश्वमा परिवर्तन ल्याउने हो कि भन्ने सबैलाई त्रास छ।

कसरी पर्छ मार
बाढी
पृथ्वीको तापक्रम बढ्दै गएपछि हिउँ, हिमनदी र आन्टार्टिकजस्ता हिमप्रदेश पग्लँदै जान्छ जसको कारण यस शताब्दीभित्र समुद्री तह एक मिटरले बढ्ने अनुमान गरिएको छ। समुद्रको सतह बढ्दा धनी देशहरूले त रक्षात्मक उपाय अपनाउन सक्छन् तर गरिबहरू विस्थापित हुनेबाहेक विकल्प नै रहँदैन। केही समुद्री तहहरूमा बाढी–पहिरोका घटना घट्ने क्रम सुरु भइसकेको छ र पानीको तह बढ्दै गएमा यो अवस्था अझ नाजुक हुने स्थिति छ। पानीको तह र तापक्रमको परिवर्तन सँगसँगै कोरल रिफहरू पनि दबाबमा परेका छन्। त्यस्तै समुद्रमा कार्वनको मात्रा बढ्नाले अति शूक्ष्म आधारभूत जीवन प्लाङ्टन पनि प्रभावित हुन सक्छ। यसले खाना चक्रमा प्लाङ्टनभन्दा माथिल्लो तहमा रहेका प्राणीलाई पनि अप्रत्यक्ष रूपमा असर गर्ने देखिन्छ।
आँधी र हुरी बढ्ने
उष्णीकरणले तीव्र र अनुमान गर्न नसकिने आँधीहुरी र तुफानजस्ता मौसमी घटनाक्रमहरू बढ्ने अनुमान वैज्ञानिकहरूले गरेका छन्। यद्यपि यसबारे ठोस प्रमाण र तथ्यांकचाहिँ संकलन गर्न बाँकी नै छ। तर त्यस्ता घटना बढेमा गरिबहरू नै मर्कामा पर्ने निश्चित छ।
घट्दो खेती उत्पादन
केही निश्चित ठाउँहरूमा बढ्दो तापक्रमले बाली उत्पादनमा प्रतिकूल असर गर्नेछ। प्रत्येक तापक्रम वृद्धिले बाली उत्पादनमा उत्तिकै मात्रामा गिरावट ल्याउने छ। र, असरचाहिँ गरिबलाई नै बढी पर्छ।
जीवजन्तुमा प्रभाव
विश्व उष्णीकरणले वन्यजन्तुलाई समेत शरणार्थी हुन बाध्य तुल्याएको छ। यसो हुँदा आफ्नो वासस्थानबाट जनावरहरू लोप हुने क्रम देखा परेको छ।
खडेरी
अफ्रिका मरुभूमिमा परिवर्तन भयो। कारण मौसम परिवर्तन। यही मौसम परिवर्तन अन्तिम तरंगमा पुगेमा भएका उर्वर जग्गा बाँझो र सुख्खा हुन समय नलाग्न सक्छर गरिब पनि विस्थापित हुन धेरै समय लाग्दैन।
राजेश घिमिरे
भदौ २०६१ हाकाहाकी